Polecamy Państwa uwadze nową, ciekawą pozycję na rynku wydawnicznym.
Sławomir Zalewski
Kontrola służb specjalnych w Polsce
DIFIN Warszawa 2021
Czy o kontroli służb specjalnych warto pisać w warunkach kryzysu instytucji państwa prawa? Skoro mamy w Polsce od kilku lat do czynienia z kryzysem konstytucyjnym, wyrażającym się stopniowym przejmowaniem kontroli przez egzekutywę nad poszczególnymi segmentami władzy sądowniczej, pozbawieniem niezależności prokuratury, osłabieniem wpływu opozycji na sprawowanie funkcji kontrolnych Sejmu, to odpowiedź na tak zadane pytanie może być negatywna. W tym kontekście uprawiony jest pogląd, że najpierw trzeba by przywrócić relacje właściwe w państwie prawa, potem zaś odbudować instytucjonalną sferę kontroli służb specjalnych w jaj klasycznym układzie trójpodziału – nadzoru sprawowanego przez organy władzy wykonawczej, funkcji kontrolnych Sejmu oraz sądów, zarówno powszechnych, administracyjnych, jak też, a może przede wszystkim Trybunału Konstytucyjnego.
Jednak obowiązkiem nauki jest obserwacja zjawisk i procesów zachodzących w sferze społecznej, ich opisywanie i wyjaśnianie, co dotyczy w oczywisty sposób działania państwa i jego służb specjalnych. Zjawiska kryzysowe, dotykające instytucje państwa, wymagają udokumentowania w taki sposób, by mogły być podstawą ewentualnych działań naprawczych. Analiza systemu kontroli służb specjalnych w Polsce w warunkach zaburzenia relacji instytucjonalnych w układzie władzy jest potrzebna, bowiem jest jednym z elementów dokumentujących niewydolność państwa oraz degenerację jednego z kluczowych elementów systemu narodowego bezpieczeństwa. Na rosnące wyzwania w postaci nieustannie poszerzanego zakresu zadań i uprawnień służb specjalnych państwo odpowiada zaledwie kontrolą personalną, opartą o jakąś formę „zaufania” decydenta politycznego do podległych mu organów. Rola instytucji kontrolujących jest marginalizowana, co udokumentowano w relacji do organów władzy ustawodawczej (sejmowej Komisji ds. Służb Specjalnych oraz powoływanych przez Sejm – jak Najwyższa Izba Kontroli oraz Rzecznik Praw Obywatelskich), władzy sądowniczej (by wskazać faktyczny brak działalności Trybunału Konstytucyjnego).
Ważną częścią książki stanowi analiza debaty publicznej na temat kontroli służb specjalnych, gdzie porównano treści przekazów z początkowego okresu transformacji systemowej z formułowanymi obecnie opiniami ekspertów. Porównanie to dowodzi, że problem braku efektywnej kontroli służb specjalnych utrzymuje się w długim okresie, co świadczy o niedojrzałości tego systemu. Bez niego jednak nie można mówić o egzekwowaniu wymogu praworządności w działalności służb specjalnych.
Prowadzi to do wniosku, że kwestia ogólnej funkcjonalności instytucji kontrolujących służby powinna być oceniana z punktu widzenia interesu społecznego. Służby, działając przeciwko obywatelom własnego państwa, zawsze wobec nich mają przewagę informacyjną. Nie powinna ona być wykorzystywana w innych celach, jak tylko identyfikacja pozaprawnej działalności, ukierunkowanej przeciwko państwu lub bezpieczeństwu publicznemu. Stąd tak ważne w warunkach demokratycznego państwa prawnego jest objęcie kontrolą działalności służb specjalnych. Instytucjonalna dojrzałość tej kontroli świadczy o standardach ochrony obywateli przed możliwymi nadużyciami organów państwa. Patrząc z tej perspektywy, służby specjalne oceniane są z punktu widzenia decydenta (władzy, której formalnie podlegają), ale też respektowania praw i wolności obywatelskich. Te dwie grupy interesów łącznie tworzą sferę ogólnego interesu państwa w dziedzinie bezpieczeństwa. Łącznie przez ten pryzmat należy oceniać funkcjonalność systemu kontroli służb specjalnych, co jest przedmiotem tej książki.
